Sosyal ilişkilerimizi düzenlemede temel olan bu beceriler zihin teorisi ya da zihin kuramı olarak isimlendirilmekte ve en genel tanımıyla diğerlerinin zihinsel durumlarının farklı olabileceğini, bunların temelinde davranışlarının değişebileceğini anlama becerisi olarak tanımlanmaktadır (Flavell, 1999).
Dünyayı anlamak için kullandığımız zihinsel süreçleri sosyal çevreyi yorumlamak, neden-sonuç ilişkileri kurmak için de kullanırız (Gopnik & Wellman, 1992). Bu sayede sürekli başkalarının davranışlarını, nasıl hissettiklerini, neler düşündüklerini, istediklerini, olayları nasıl yorumladıklarını izleriz ve düşünürüz (Slaughter, 2015). Bunu yaparken her birimiz kendi deneyimlerimize, zihnimize, içinde bulunduğumuz toplumun kültürel kurallarına özgü bir şekilde olayları yorumlar ve tahminlerde bulunuruz (Astington & Baird, 2005). Sonuç olarak, hangi davranışları sergilememiz ya da sergilemememiz gerektiğine karar verir, buna göre davranışlarımızı düzenleriz. Yaşam boyu devam eden tüm bu süreç çevremizle sağlıklı bir iletişim kurmamız ve sosyal ilişkilerimizi düzenlememiz açısından son derece gerekli ve önemlidir (Wellman & Gelman 1998). Sosyal ilişkilerimizi düzenlemede temel olan bu beceriler zihin teorisi ya da zihin kuramı olarak isimlendirilmekte ve en genel tanımıyla diğerlerinin zihinsel durumlarının farklı olabileceğini, bunların temelinde davranışlarının değişebileceğini anlama becerisi olarak tanımlanmaktadır (Flavell, 1999). Son yıllarda zihni anlamanın, bakış açısı edinmenin hem duygusal hem de bilişsel yönlerine vurgu yapılmaktadır (Baron-Cohen, 1995; Phillips et al., 2002; Shamay-Tsoory et al., 2004). Birçok araştırmada da zihin kuramının, duygusal ve bilişsel olmak üzere, iki alan olarak ele alındığı görülmektedir (Adolphs, 2003). Dolayısıyla zihin kuramı duyguları tanıma, anlama, niyetleri okuma, diğerlerinin zihnini okuma, isteklerini, olaylara karşı bakış açılarını anlama becerilerini içeren becerilerdir. Bu beceriler okulöncesi dönemde çocukların sosyal çevrelerinin genişlemesiyle de birlikte hızlı bir gelişim göstermektedir (Wellman ve Liu, 2004). Çocukların bu becerileri ise yanlış inancı anlama görevleri ile test edilmektedir (Wellman ve Liu, 2004).
Zihin kuramı becerileri çocukların bilişsel ve sosyal becerileri ile yakından ilişkilidir (Lecce et al., 2014; Longobardi vd., 2015). Zihin kuramı becerilerine sahip olan çocukların öğrenmeye yönelik davranışları düzenlemek için gerekli olan motivasyon ve biliş davranışlarını organize etmede başarılı oldukları ve akademik becerilerinin bundan olumlu yönde etkilendiği ifade edilmektedir. Benzer şekilde, bu çocuklar hem toplumun genelinde değişmeyen durumları hem de kişilere göre farklılaşan durumları anlayabilmektedirler. Aynı zamanda tüm bu bilgilerin nerede, ne zaman, nasıl kullanılması gerektiğine karar verip, kendi ve diğer kişilerin davranışlarını ve sonuçlarını tahmin ederek hareket edebilme becerisine sahip olmaktadırlar. Buna karşın, farklı gelişimsel özellikleri olan çocukların zihin kuramı becerilerinde sınırlılıklar görülmektedir. Görme, işitme, zihinsel ve gelişimsel yetersizlikler gösteren çocuklar ile otizm spektrum bozukluğu olan çocuklar zihin kuramı becerilerindeki yetersizlikleri en sık sergileyen gruplardır (Baron-Cohen, 1995; Peterson et al., 2000; Sundqvist et al., 2014). Özellikle sosyal etkileşim ve iletişim davranışlarında sınırlılıklarla karakterize olan otizm spektrum bozukluğunda, çocukların sosyal becerilerdeki problemlerinin temelinde zihin kuramı becerilerindeki sınırlılıkların yattığı düşünülmektedir (Baron-Cohen, 1995). Zihin kuramı becerilerinin akademik ve sosyal becerilerle olan ilişkisi düşünüldüğünde bu becerilerde sınırlılıklar gösteren çocukları erken dönemde belirlemek ve desteklemenin oldukça önemli olduğunu söylemek mümkündür.
1. Zihin kuramı becerileri okulöncesinde mi gelişmeye başlar?
Zihin kuramı becerileri bebeklikten itibaren gelişmeye başlar. Bununla birlikte en net şekilde değerlendirilebildiği yaş okul öncesi dönemdir.
2. Zihin kuramının ilişkili olduğu beceriler nelerdir?
Zihin kuramı becerileri dil becerileriyle, planlama, ketleme, çalışma belleği gibi yürütücü işlevlerle yakından ilişkilidir.
3. Zihin kuramı becerileri kendiliğinden gelişir mi?
Zihin kuramı becerileri tipik gelişen çocuklarda çevrenin de etkisiyle kendiliğinden gelişir. Ancak özel gereksinimli çocuklarda zihin kuramı becerilerinin desteklenmesi gerekebilir.
Kaynaklar
Astington, J. W., & Baird, J. A. (2005). Why language matters for theory of mind. New York, NY: Oxford University Press.
Baron-Cohen, S. (1995). Mindblindness: An Essay on Autism and Theory of Mind. Cambridge, MA: MIT Press.
Gopnik, A., & Wellman, H. M. (1992). Why child’s theory of mind really is a theory. Mind and Language, 7, 145-171. Doi: 10.1111/j.1468-0017.1992.tb00202.x
Lecce, S., Caputi, M., & Pagnin, A. (2014). Long-term effect of theory of mind on school achievement: The role of sensitivity to criticism. European Journal of Developmental Psychology, 11(3), 305–318. Doi: 10.1080/17405629.2013.821944
Longobardi, E., Spataro, P., & Rossi-Arnaud, C. (2015). Relations between theory of mind, mental state language and social adjustment in primary school children. European Journal of Developmental Psychology. Advance online publication. Doi: 10.1080/17405629.2015.1093930
Peterson, C. C., Peterson, J. L., & Webb, J. (2000). Factors influencing the development of a theory of mind in blind children. British Journal of Developmental Psychology, 18(3), 431-447.
Phillips, L. H., MacLean, R. D., & Allen, R. (2002). Age and the understanding of emotions: Neuropsychological and socio cognitive perspectives. Journal of Gerontology Series B, Psychological Sciences and Social Sciences, 57, 526–530. Doi: 10.1093/geronb/57.6.p526
Shamay-Tsoory, S. G., Tomer, R., Goldsher, D., Berger, B. D., & Aharon-Peretz, J. (2004). Impairment in cognitive and affective empathy in patients with brain lesions: Anatomical and cognitive correlates. Journal of Clinical Experimental Neuropsychology, 26, 1113–1127. Doi: 10.1080/13803390490515531
Sundqvist, A., Lyxell, B., Jönsson, R., & Heimann, M. (2014). Understanding minds: Early cochlear implantation and the development of theory of mind in children with profound hearing impairment. International journal of pediatric otorhinolaryngology, 78(3), 538-544.
Slaughter, V. (2015). Theory of mind in infants and young children: A review. Australian Psychologist, 50, 169-172. Doi: 10.1111/ap.12080
Wellman, H. M., & Gelman, S. A. (1998). Knowledge acquisition in foundational domains. In Kuhn, D., & Siegler, R. S. (Eds.). Handbook of child psychology: Cognition, perception, and language (pp. 523-573). New York: Wiley.
Wellman, H. M., & Liu, D. (2004). Scaling of theory-of-mind tasks. Child Development, 75(2), 523–541. Doi: 10.1111/j.1467-8624.2004.00691.x
