Otizm Spektrum Bozukluğu Nedir?

OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU NEDİR?

Sosyal etkileşim ve iletişim becerilerindeki şiddetli yetersizliklerle karakterize olan Otizm Spektrum Bozukluğu (OSB), gelişimin erken dönemlerinde ortaya çıkan nöro-gelişimsel bir bozukluktur (American Psychiatric Association/APA, 2013).

Otizm Spektrum Bozukluğunun Nedenleri Nelerdir?

OSB’ye neden olabilecek pek çok faktörden söz edilmekle beraber neler olduğu halen bir araştırma konusu olarak alanyazında güncelliğini korumaktadır. Çevresel faktörlerin ve genetik temellerin OSB’ye neden olabileceğine ilişkin görüşler vardır. Bu kapsamda hem genetik temellerin hem de çevresel faktörlerin etkileri üzerine tüm dünya çapında çok sayıda araştırma yapılmaktadır. Henüz OSB’ye neden olan faktörlerin tam olarak belirlenememesi ve kesin bir tedavisinin olmaması nedeniyle, OSB’nin olumsuz etkilerini hafifletmede şu ana kadar en iyi çözüm erken müdahale, dolayısıyla erken tanılama olarak görülmektedir.

 Otizm Spektrum Bozukluğunun Belirtileri Nelerdir?

OSB belirtileri Amerikan Psikiyatri Birliği tarafından yayımlanan DSM-5 tanı kriterleri temel alınarak gruplandırılmıştır.

Toplumsal İletişim Ve Etkileşim

·         Olağandışı toplumsal yaklaşım ve karşılıklı konuşamama,

·         İlgilerini, duygularını paylaşamama,

·         Toplumsal etkileşimi başlatamama ya da toplumsal etkileşime girememe,

·         Toplumsal-duygusal karşılıklılık eksikliği,

·         Sözel ve sözel olmayan bütünsel iletişim yetersizliği,

·         Göz iletişimi ve beden dilinde olağan dışılıklar ya da el – kol hareketlerini anlama ve kullanma eksikliği

·         Yüz ifadesinin ve sözel olmayan iletişimin hiç olmaması,

·         Toplumsal etkileşim için kullanılan sözel olmayan iletişim davranışlarında eksiklikler,

·         Değişik toplumsal ortamlara göre davranışlarını ayarlama güçlükleri,

·         Hayali oyunu paylaşma ya da arkadaş edinme güçlükleri,

·         Akranlarına ilgi göstermeme,

·         Akranlarıyla etkileşim kurma, etkileşimlerini sürdürme ve ilişkilerini anlama eksiklikleri

Kısıtlı, Yineleyici Davranışlar

·         Basmakalıp ya da yineleyici motor eylemler,

·         Yineleyici ve basmakalıp nesne kullanımı ve konuşma (oyuncakları, nesneleri sıraya dizme, ekolali / yankılama, kendine özgü deyişler vb.),

·         Aynılık konusunda direnme,

·         Değişikliklere karşı esneklik göstermeme,

·         Törensel / ritüel sözel ve sözel olmayan davranışlar (örn. küçük değişiklikler karşısında aşırı sıkıntı duyma, geçişlerde güçlükler yaşama, törensel selamlama davranışları, hep aynı yoldan gitme isteği ve aynı yemeği yemek isteme vb.),

·         Yoğunluğu ve odağı olağandışı olan, ileri derecede kısıtlı, değişiklik göstermeyen ilgi alanları (Alışılmadık nesnelere aşırı bağlanma ya da bunlarla uğraşıp durma, ileri derecede sınırlı ya da saplantılı ilgi alanları vb.),

·         Duyusal girdilere karşı çok yüksek ya da düşük düzeyde tepki gösterme veya çevrenin duyusal yanlarına olağandışı bir ilgi gösterme (Ağrı / ısıya karşı aldırmazlık, özgül birtakım seslere ya da dokulara karşı tepki gösterme, nesnelere aşırı dokunma ve koklama vb.)

Belirtilerin 3 Yaştan Önce Görülmesi:

Belirtiler erken gelişim (0 – 3 yaş) döneminde başlamış olmalı,

Toplumsal Belirginlik:

Belirtiler, sosyal alanlarla ilgili ya da diğer önemli işlevsellik alanlarında klinik açıdan belirgin bir bozulmaya neden olmalı,

Toplumsal İletişim Beklenenin Altında:

Toplumsal iletişim genel gelişim düzeyine göre beklenenin altında olmalıdır.

Otizm Spektrum Bozukluğunun Gelişim Dönemlerine Göre Belirtileri

Otizm Spektrum Bozukluğu, doğumdan kısa bir süre sonra bazı belirtilerle kendini göstermeye başlar. Bu belirtileri erken fark eden ebeveynler veya uzmanlar bebeğin gelişimini ivedilikle desteklerler. Bu belirtiler gelişim dönemlerine göre belirtilmiştir.

6 – 24 Ay Arası Belirtiler

·         6 ayı geçtiği halde başkalarına gülümsemiyor,

·         12 ayı geçtiği halde sesler çıkarmıyor,

·         12 ayı geçtiği halde adına tepki vermiyor,

·         12 ayı geçtiği halde işaret parmağını kullanarak isteğini belirtmiyor,

·         12 ayı geçtiği halde bay bay, alkış yapma gibi becerileri taklit etmiyor,

·         12 ayı geçtiği halde ce – ee gibi sosyal oyunlara tepki vermiyor,

·         16 ayı geçtiği halde tek sözcük kullanmıyor,

·         18 ayı geçtiği halde basit yönergeleri yerine getirmiyor,

24 – 36 Ay Arası Belirtiler

·         2 yaşını geçtiği halde 2 sözcüklü anlamlı cümleler kuramıyor,

·         Ebeveyn ya da kardeşi kendisiyle oynadığında karşılık vermiyor,

·         Sosyal oyunlara katılmak istemiyor,

·         Senaryolu oyunlar oynayamıyor,

·         Beslenmede aşırı seçici davranıyor,

·         Rutinlerine aşırı bağlılık gösteriyor,

·         Oyuncaklarla amacına uygun oynamıyor,

·         Kanat çırpma ya da parmak ucunda yürüme gibi tekrarlayan davranışlar sergiliyorsa otizm spektrum bozukluğu durumunu şüphelendirebilir.

Tanılama Süreçleri

OSB’nin tanısı nasıl ve kimler tarafından konur?

Ülkemizde OSB’nin tanısı koyabilecek uzmanlar Gelişimsel Pediatri ve  Çocuk Ruh Sağlığı uzmanlarıdır. Tanı, uzmanlar tarafından çocuğun gözlenmesi, gelişim testleri yapılması ve anne-babalara çocuğun gelişimi hakkında sorular sorulmasıyla konur. OSB’nin tanısı bebeklikten itibaren konabilir. Erken yaşta tanı konması, erken müdahale için oldukça önemlidir. Erken tanı alan çocuklar bir an önce eğitime başlama şansı yakalarlar.

OSB şüphesi durumunda hangi uzmanlara başvurabilirsiniz?

Otizm Spektrum Bozukluğu tanısı Gelişimsel Pediatri ve Çocuk Ruh Sağlığı uzmanları tarafından yapılan ayrıntılı gelişimsel değerlendirme ile konulur.

Ayrık Denemelerle Öğretim Discrete Trial Training (DTT)  : Genellikle bir uzman-terapist eşliğinde uygun davranış veya becerileri öğretmek için tasarlanmış öğretim sürecidir. Öğretim genellikle toplu denemeleri içerir.Her deneme, öğretmenin talimatı / sunumu, çocuğun yanıtı, dikkatle planlanmış bir sonuç ve bir sonraki talimatı sunmadan önce bir duraklamadan oluşur.

Alternatif Destekleyici İletişim Sistemleri Augmentative and Alternative

Communication (AAC)  : Sözlü / vokal olmayan, yardım edilebilecek (ör. Cihaz, iletişim kitabı) veya yardımsız (ör. İşaret dili) bir iletişim sistemini kullanan ve / veya öğreten müdahalelerdir.

Akran Aracılı Öğretim ve Müdahaleler Peer-Based Instruction and Intervention (PMII) : Genellikle OSB’li çocukların akranları, doğal ortamlardaki sosyal ve öğrenme fırsatlarını artırarak OSB’li çocuklarla ve gençlerle etkileşime girer ve / veya yeni davranış, iletişim ve sosyal beceriler edinmelerine yardımcı olur. Öğretmenler / hizmet sağlayıcılar, hem öğretmenlere yönelik hem de öğrenci tarafından başlatılan faaliyetlerde pozitif ve genişletilmiş sosyal etkileşimlerde OSB’li çocukları ve gençleri dahil etmek için akran stratejilerini sistematik olarak öğretir.

Alternatif Diferansiyel Desteği , Uyumsuz veya Diğer Davranışlar Differential Reinforcement of Alternative, Incompatible, or Other Behavior (DR): Alternatif, uyumsuz veya diğer davranışların farklı şekilde güçlendirilmesiyle yeni beceriler öğretilir ve davranışlar için olumlu / istenen sonuçlar sağlayarak veya istenmeyen bir davranışın, özellikle de öğrencinin öğrenmesine, gelişimine, ilişkilerine, sağlığına vb. müdahale eden davranışları azaltan davranışları yok sayar. (örn. öfke nöbetleri, saldırganlık, kendine zarar verme, basmakalıp davranış). Diferansiyel takviye ile öğrenci pekiştirilir. Uygun olmayan davranışlar göz ardı edilir. Aşağıdaki durumlarda öğrenciye takviye sağlanır: a) öğrencinin uygunsuz davranış dışında belirli bir istenen davranışta bulunması, b) öğrencinin uygunsuz davranışı sergilerken fiziksel olarak imkansız olduğu bir davranışta bulunması veya c) öğrenci, müdahale eden davranışta bulunmuyorsa.

Bilişsel Davranışsal – Öğretimsel Müdahale Cognitive Behavioral/ Instructional Strategies (CBIS) : Davranışsal, sosyal veya akademik davranışlarda değişikliklere yol açan bilişsel süreçlerin yönetimi veya kontrolü ile ilgili talimatlardır.

Bilgi İstemi Prompting   (PP) : Öğrencilere, hedeflenmiş bir davranış veya beceri edinme veya bunlara katılmalarında yardımcı olmak için verilen sözel, jestsel veya fiziksel yardım. Bilgi istemleri genellikle bir yetişkin bir yetenek veya akran tarafından bir öğrenci bir beceri kullanmaya çalıştığında verilir.

Davranışsal Momentum Müdahale Behavioral Momentum Intervention (BMI) : Davranış beklentilerinin, düşük olasılıklı veya daha zor yanıtların, sürekliliği ve düşük olasılıklı yanıtların ortaya çıkmasını arttırmak için bir dizi yüksek olasılıklı veya daha az zahmetli yanıtlara yerleştirildiği bir sırada düzenlenmesini içeren müdehaledir.

Doğal Öğretim Yöntemleri Naturalistic Intervention (NI) : Öğrencinin katıldığı doğal ortam / faaliyetler / rutinler içinde ortaya çıkan müdahale stratejileridir. Öğretmenler / hizmet sağlayıcılar, ortamın / faaliyetin / rutinin düzenlenmesi yoluyla öğrencinin bir öğrenme etkinliğine olan ilgisini yönlendirir, öğrencinin hedeflenen davranışlarda bulunması için gerekli desteği sağlar, gerçekleştiğinde davranışı detaylandırır ve / veya hedeflenen davranış veya becerilere göre yeniden düzenler.

Doğrudan Öğretim Direct Instruction (DI): Kodlanmış protokoller veya dersler içeren sıralı bir öğretim paketi kullanarak öğretime sistematik bir yaklaşım. Koro ve bağımsız öğrenci yanıtları yoluyla öğretmen ve öğrenci diyaloğunu vurgular ve ustalık ve genellemeyi teşvik etmek için sistematik ve açık hata düzeltmeleri kullanır.

Duyusal Entegrasyon Sensory Integration (SI): Bir kişinin organize ve uyarlanabilir davranışı kullanarak yanıt vermek için duyusal bilgileri (görsel, işitsel, dokunsal, propriyoseptif ve vestibüler) bedenlerinden ve çevrelerinden entegre etme yeteneğini hedefleyen müdahalelerdir.

Egzersiz ve Hareket Exercise and Movement (EXM) : Sorunlu davranışları azaltmanın veya uygun davranışı artırmanın bir aracı olarak fiziksel efora dayalı etkinlikleri öne alan bir yaklaşımdır. Egzersiz ve Hareket (EXM) Çeşitli beceri ve davranışları hedeflemek için fiziksel efor, spesifik motor beceriler / teknikler veya dikkatli hareket kullanan müdahalelerdir.

Ebeveyn Destekli Müdehaleler Parent-Implemented Intervention (PII)Ebeveynler, çok çeşitli becerileri geliştirmek / artırmak ve / veya müdahale eden davranışları azaltmak için çocuklarına bireyselleştirilmiş müdahale sağlar. Ebeveynler, yapılandırılmış bir ebeveyn eğitim programı yoluyla evlerine ve / veya sosyal hayata müdahaleler yapmayı öğrenirler.

Görev analizi Task Analysis (TA) : Bir faaliyetin veya davranışın, beceriyi değerlendirmek ve öğretmek için küçük, yönetilebilir adımlara ayrıldığı bir süreç. Güçlendirme, video modelleme veya zaman gecikmesi gibi diğer uygulamalar genellikle daha küçük adımların alınmasını kolaylaştırmak için kullanılır.

Görsel Destek Sistemleri  Visual Supports (VS) : Öğrenenin istemlerden bağımsız olarak istenen davranış veya becerilere katılmasını destekleyen herhangi bir görsel ekran. Görsel destek örnekleri arasında resimler, yazılı kelimeler, çevredeki nesneler, çevrenin düzenlenmesi veya görsel sınırlar, çizelgeler, haritalar, etiketler, organizasyon sistemleri ve zaman çizelgeleri bulunur.

İşlevsel Davranış Analizi Functional Behavioral Assessment (FBA) : Davranışı destekleyen işlevsel olasılıkları tanımlamak için tasarlanmış müdahale eden bir davranış hakkında sistematik bilgi toplamaya dayalı uygulamalardır. FBA, müdahale veya problem davranışını tanımlamak, davranışı kontrol eden öncü veya sonuç olayları tanımlamak, davranış işlevinin hipotezini geliştirmek ve / veya hipotezi test etmekten oluşur.

İşlevsel İletişim Eğitimi Functional Communication Training  (FCT) : Bir iletişim fonksiyonu olan sorunlu davranışının, aynı fonksiyonu yerine getiren daha uygun bir iletişim ile değiştirilmesine dayalı yöntemlerdir.

Modelleme Modeling (MD) : Öğrenci tarafından davranışın taklit edilmesiyle sonuçlanan ve taklit edilen davranışın kazanılmasına yol açan istenen bir hedef davranışın gösterilmesi yaklaşımıdır. Bu EBP genellikle yönlendirme ve pekiştirme gibi diğer stratejilerle birleştirilir.

Müzik Aracılı Müdahale Music-Mediated Intervention  (MMI) : Beceri / davranışların öğrenilmesini veya performansını desteklemek için şarkılar, melodik tonlama ve / veya ritim içeren müdahale. Müzik terapisinin yanı sıra, hedef becerileri ele almak için müziği birleştiren diğer müdahaleleri de içerir.

Öncül Tabanlı Müdahale Antecedent-Based Interventions  (ABI) : Değiştirmek istediğimiz davranışın davranışın ortaya çıkmasından önce ve davranışın azaltılmasına yol açacak şekilde tasarlanmış olayların veya koşulların düzenlenmesine dayalı uygulamalar içerir.

Öz yönetim Self-Management (SM) : Uygun ve uygunsuz davranışlar arasında ayrım yapan, kendi davranışlarını doğru bir şekilde izleyen ve kaydeden ve uygun şekilde davrandıkları için kendilerini ödüllendiren öğrencilere odaklanan öğretimdir.

Pekiştirme Reinforcement (R ): Bir öğrencinin gelecekte davranışın artmasına neden olan istenen bir davranışta bulunmasından sonra ortaya çıkan bir olay, etkinlik veya diğer durumlar.

Sosyal Öyküler Social Narratives (SN): Alakalı ipuçlarını vurgulayarak ve uygun yanıt örnekleri sunarak sosyal durumları biraz ayrıntılı olarak anlatan anlatılar. Sosyal anlatılar öğrenenlerin ihtiyaçlarına göre bireyselleştirilir ve genellikle resimler veya diğer görsel yardımlar da dahil olmak üzere oldukça kısadır.

Sosyal beceri eğitimi/ Social Skills Training (SST) : Otizm spektrum bozuklukları (OSB) olan öğrencilere akranları, yetişkinleri ve diğer bireylerle uygun şekilde etkileşim kurma yollarını öğretmek için tasarlanmış grup veya bireysel talimatlar uygulamalarıdır. Çoğu sosyal beceri toplantısı, temel kavramlar, rol oynama veya uygulama hakkında talimatlar ve OSB’li öğrencilerin akranlarla olumlu etkileşimleri teşvik etmek için iletişim, oyun veya sosyal beceriler edinmelerine ve uygulamalarına yardımcı olacak geri bildirimleri içerir.

Sönme / Extinction (EXT) : Bu davranışın ortaya çıkışını azaltmak için müdahale içeren davranışları güçlendirenlerin geri çekilmesi veya kaldırılması. Bazen tek bir müdahale uygulaması olarak kullanılmasına rağmen, Sönme genellikle fonksiyonel davranış değerlendirmesi, fonksiyonel iletişim eğitimi ve diferansiyel güçlendirme ile birlikte kullanılır.

Teknoloji Destekli Öğretim ve Müdahaleler Technology-Aided Instruction and Intervention (TAII)  : Teknolojinin, öğrenci için bir hedef edinilmesini destekleyen temel özellik olduğu talimatlar veya müdahaleleri kullanır. Teknoloji “otizm spektrum bozukluğu olan ergenlerin günlük yaşamını, işini / üretkenliğini ve rekreasyon / boş zamanlarını arttırmak / sürdürmek ve / veya geliştirmek için kasıtlı olarak kullanılan herhangi bir elektronik eşya / ekipman / uygulama / veya sanal ağ” olarak tanımlanmaktadır (Odom , Thompson ve diğerleri, 2013).

Yanıt Kesintisi / Yönlendirmesi / Response Interruption/Redirection ( RIR) : Etkileşen bir davranış meydana geldiğinde, öğrencinin dikkatini müdahale eden davranıştan uzaklaştırmak ve bunun azalmasını sağlamak için tasarlanmış bir istem, yorum veya diğer rahatsızlıkların tanıtılmasına dayanır.

Video Modelleme / Video Modeling (VM) : İstenilen bir davranış veya beceriyi öğrenmeye veya bunlara katılmaya yardımcı olmak için video kaydı ve görüntüleme ekipmanı yoluyla sağlanan, hedeflenen davranış veya becerinin (tipik olarak davranış, iletişim, oyun veya sosyal alanlarda) görsel bir modelini sunan uygulamalardır.

Zaman Gecikmesi /Time Delay (TD) : Öğrencinin bir davranış veya beceriyle uğraşması gereken bir ortamda veya aktivitede, beceri kullanma fırsatı ile ek talimatlar veya bilgi istemleri arasında kısa bir gecikme olur. Zaman gecikmesinin amacı, öğrencinin bir bilgi almak zorunda kalmadan yanıt vermesine izin vermektir ve bu nedenle öğretim faaliyetleri sırasında bilgi istemlerinin kullanımının solmasına odaklanır.